21.Yüzyıl İçin 21 Ders

Teknolojik gelişmelerin baş döndürücü bir hızla ilerlediği 21. yüzyıl dünyasında çağa ayak uydurmak daha da zorlaşmış durumda. Değişimin dur durak bilmeyen genomları eski jenerasyonla yeni jenerasyon arasındaki uçurumu çok daha derin bir hale getiriyor. Kuşaklar arası bu derin farklılık ve uyum sorunu insan geleceğini de olumsuz yönde etkiliyor.

Harari, kitabında insanlığın hemen her açıdan geniş bir portresini çizerken, bu portredeki tezatlıkları da gözler önüne seriyor. Endüsti 4.0 döneminde olmamızla birlikte, algoritmalar,  yapay zekalar ve robotların yükselişi gibi yeni olgular belirli kuşakları ve geleceğini tehdit ederken insanlığı ve ahlaki boyutu da sorgulamamıza neden oluyor.

Yuval Noah Harari, beş ana bölümden oluşan “21.Yüzyılda İnsanlık İçin 21 Ders”inde teknolojik, siyasal ve kültürel değişimler ışığında insanoğulunun geleceğine ve bekleyen sorunlara ışık tutmaya çalışıyor. “Sinek avından düşünce avına”, “Makinedeki Mozart”, “Yapay zekayla doğal aptallık”, “Alçakgönüllülük”, “Cehalet”, “Dünya uzay gemisi”, “Hakikat sonrası” bu kapsamda kitaptaki akılda kalıcı bazı başlıkları oluşturuyor.

Noah Harari kitabının ilk bölümünde teknolojiye karşı bir duruş sergilemiyor ama sorguluyor. Liberal sistemin boşluklarına değiniyor. Vadedilen özgürlük gerçekten de uygulanıyor mu ya da yalan söylemler gittikçe artıyor mu sorusunun profilini çiziyor. Biyoteknolojilerin ve bilişimin güvenlik açısından da düşünülmesi gerektiğini ifade ediyor. Kişisel verilerin tehlikede olduğunu ve bu durumun sistemlerin zaaflarının olduğunu gösterdiğini söylüyor. Çıkar temelli amaçların kişilerce kullanılabildiğini ve verilerin ele geçirilebilmesinin mümkün olduğunu vurguluyor.  Dünyanın en büyük sosyal ağı olan facebook’un güvenlik acizliğine değiniyor.

Yapay zekalar hayatımızın her alanına girdiğinde nasıl bir tavır alacağız? Harari’nin yapay zeka ile ilgili tespitleri de ilginç. Akıllara 2009 ABD yapımı Surrogates (Suretler) filmini getiriyor. Yapay zeka ürünü kusursuz eş, sevgili, garson, polis, ajan, restoran işletmecisi ve güvenlik önlemleri... Filmde belirli mahallelere itilen insanlar kendi liderlerinin de bir suret olduğunu sonradan öğreniyorlar. Yani aslında bu, insanla yeni sistem arasındaki bir mücadeleyi anlatıyor. Maskeler arasından hangisinin gerçek olduğunun anlaşılamadığı sözde kusursuz bir dünya.

Peki algoritmalar bizim yerimize karar vermeye programlandığında nasıl bir hesap yapacak? Harari, burada yapılacak tercihe hangi açıdan bakılması gerektiğinin de o döneme göre değişkenlik göstereceğini belirtiyor. Bu özelliğe sahip bir otomobil, önüne çıkan bir canlıyı öldürmemekle ya da koltuğunda oturan sahibini tehlikeye atmamak arasında nasıl bir yol çizebilir? Verdiği kararın doğruluğu sorgulanabilecek mi ya da ahlaki mi davranacağız? Peki bir suç varsa kimi yargılayacağız? Yapay zekayı mı yoksa insanlığı mı? Bu, elbette ileride önümüze gelecek gibi duruyor. Fakat şimdiden bir yol çizmemiz gerektiği de ortada duruyor.

İnsansız hava araçları da yaygınlaşıyor. Üstelik cephane de taşıyorlar. Bu demek oluyor ki yakında pilotlara da gerek kalmayacak. Peki bazı meslekler ölüm döşeğinde olacaksa yeni meslekler oluşturulabilecek mi? Harari bu konu da da bir çözüm üretilmesi gerektiğini savunuyor.

Yapay zekalar elbette insanoğlunun işini elinden alabilir ve onu işlevsiz bir varlık olma yolunda hızla sürükleyebilir. Ama şimdiden şirketlerde de tercih edilen çok yönlülük olgusu ne olacak? Neden belirli bir alanda uzmanlaşmış insanlardan başka uzmanlıklar da isteniyor? Bunun altında çok yönlülük olabilir ama asıl nedenin istihdamla ilgili olduğu da söyelenebilir. Yani 1 çalışan 3 alanda da uzman olsun ki 5 kişi daha çalıştırılmasın. Harari, 2050’ye gelindiğinde ömür boyu tek meslek ve ömür boyu tek uzmanlığın fi tarihinden kalma görülebileceğini tahmin ediyor.

Bir de sanal dünya problemi var. Sosyal ağlar üzerinden kurulan arkadaşlıklar yüzyüze görüşmelere göre daha fazla popüler. Mark Zuckenberg insanlığı çevrim içi bir ortamda birleştirmeyi hedefliyor ama dış dünyada medeniyetlerin çatışması artıyor. Özellikle dinler arası çatışmanın politikalara da tesir ettiği görülüyor. Örneğin batı ile Müslüman aleminin birleşmesinin zor olduğu düşünülüyor. Yönetimler, bir nevi kan uyuşmazlığı gözüyle bakıyor bu meseleye. Noah Harari’nin medeniyetler çatışması ile ilgili anlattıkları akıllara 13. yy Anadolu’sunun tasavvuf yaklaşımını hatırlatıyor. Ne diyordu Yunus Emre:

“Dört kitabın ma’nisin okudum tahsil ettim,

Işka gelicek gördüm, bir uzun heceymiş” (Emre, 2015:429).

Yunus Emre burada dört kutsal kitaptan söz ederken aslında özlerinde aşk olduğunu ifade etmeye çalışıyor. Milletler arasındaki ayrılıklara gerek olmadığını anlatıyor. Harari de insanlar arasında yapılan ayrımcılıktan şikayet ediyor. Afrikalıların  neden köle olarak kullanıldığını ve daha düne kadar siyahilerin otobüslerde nasıl aşağılandığını anlamakta zorlandığını belirtiyor. Elbette Zuckenberg farkında olmadan sanal içi ortamda medeniyetlerin ittifakı yönünde adım atma hayali kurmuş olabilir ama hakikatla arzular uyuşmayabiliyor. İleride teknolojik birliktelik belkide bunu geride bırakabilir.

Diğer bir konu dünyayı daha ne kadar kirleteceğiz ve daha ne kadar ekolojik dengenin bozulmasına müsade edeceğiz? Harari’nin önemle üzerinde durduğu bir başka detay da işte bu ekolojik denge. Cehaletimizi kabullenip bir an evvel aktif bir şekilde harekete geçmemiz gerektiğini söylüyor. Antik Yunan felsefesinde Sokrates bile “En iyi bildiğim şey hiçbir şey bilmediğimdir” diyerek bir kabullenmişlik sergilemişti. Oysa günümüzün büyük devletleri çevreyi kirlettiklerini kabullenmeyi bir tarafa bırakalım bunun için yapılan protokollere dahi kem gözle bakabiliyorlar. Harari de artık bu konuda toplumların bir mutabakat sağlamaları  gerektiğinin altını çiziyor.

Harari’ye göre insan hakikat sonrası dönemde yaşamıştır. Gücünü kurmacalardan ve onlara inanmaktan almaktadır. Günümüzde hemen her şeyin kurmacalardan ibaret olduğunu savunan Yuval Noah Harari, dünya liderlerinin söylemlerinin de yalanlardan ibaret olduğunu iddia ediyor. Hakikatın ardından hakikat sonrası bir dönem yaşandığı saptamasında bulunan yazar, toplumların hakikat sonrası argümanlara  göre yönetildiğini ifade ediyor. Harari, argümanların hangisinin gerçek hangisinin yalan olduğunu anlamanın zor olduğu bir dönemde bulunduğumuzu söylüyor. Bu kurmacaların medyada da kullanıldığını da ifade eden yazar, kitleleri etkilemek ve bilinçaltında yer edinemek için türlü propaganda çalışmalarının yapıldığını belirtiyor. Haberlere ve reklamlara daha farklı açılardan yaklaşılması ve kurmacanın anlışılması gerektiğini vurgulayan Harari, beyin yıkanmasına izin verilmemesini öğütlüyor.

Medyanın iyi tarafları da var elbette ama bir başka yazar Baldini de buzdağının görünmeyen yüzüne parmak basıyor Harari’yi destekler mahiyette. Zaman hırsızı, hain uşak ve kötü eğitmen medya; insanı bağlıyor, seçkinlere esir ediyor (Baldini, 2000:100).

Agusto Comte pozitif felsefenin doğasından söz ederken insan zekasının değişmeyen bir kanunu bulunduğunu söylemektedir. Bu kanuna göre bilgi birikimimiz ve en temel kavramlarımız; dinsel, metafiziksel ve bilimsel aşamalardan geçmektedir (Comte, 2003:8). Harari de yukarıda sözünü ettiğimiz kurmacaları değerlendirirken daha bilimsel davranmamız gerektiğini ifade etmektedir. Yalanları norm kabul etmek yerine ön yargıları açığa çıkarmanın ve bilgi kaynaklarını sorgulamanın herkesin sorumluluğu olduğuna dikkati çekmektedir. Bilim geçmişte hatalar yapmış olabilir diyen Harari yine de en güvenilir bilginin bilim dünyasından elde edildiğini vurgulamaktadır. Harari’nin bu tespiti bize Descartes’i anımsatır. Descartes gerçeğin araştırılmasında “yöntem” gerekliliğinden söz etmektedir (Descartes, 2016:38).

Harari kitabının son kısımlarında insanın kendisini korumasının gerekliliğinden bahsediyor. Duyguları ele geçirmek ve ona hükmetmek isteyen bir dış çevrenin varlığını anlatıyor. Değişmeyen tek şey değişim olsa da insan bu değişim sürecinde yapay zeka gibi değil, kendisi olmak zorunda. Harari’ye göre insan, hükümetlerin ya da şirketlerin güdümünde yer almamalı. Yazar, 2050’lerde “ben kimim” sorusunun daha çok sorulacağı tahmininde bulunuyor. İnsan kendini kaybetmemek için dirençli olmalı diyor. Çünkü yapay zekalar artık hemen herşeyi gözetler durumda. Dolayısı ile birey hakkında daha çok bilgiye sahip birileri var.

Harari, kitabının son bölümünde aslında tüm insanlığın yapması gereken çözümü, anahtarı ortaya atıyor. Eserinde politik, tenkonoljik ve teolojik anlamda eleştirilerde bulunan ve anlamak için sorular soran yazar, bir özeleştiri yapıyor. Anlattığı bunca çatışma ve kurmaca dünyasında hakikatın peşine düşmesinin gerekliliğini anlayan Harari, meditasyon mahiyetinde bir içe yöneliş durumuna geçiyor. Arkadaşı Ron sayesinde Vipassana meditasyonu ile tanışıyor. Zihin akışının beden hislerine sıkı bir şekilde bağlı olduğu varsayımına dayanan bu yöntem  sayesinde yazar, gerçeklikle temas ettiğini söylüyor; yani kendisiyle, benliğiyle.

SONUÇ

Yuval Noah Harari’nin kitabından çıkarabileceğimiz en önemli sonuç, aslında insanın özüne yönelmesinin gerekliliği olmalıdır. Teknolojik değişim yaşantımızı kolaylaşması, bilgide yeni kavramların ortaya çıkışını hızlandırdı, evreni anlamaya çalışmamızda bilim büyük bir yol katetti . Fakat bir tahmin olarak  96 milyar ışık yılı çapa sahip olduğu düşünülen evrende, bizi bir toz tanesinden daha ileriye götüremedi. Evrenin sırlarını çözmeye devam edeceğiz ama insanoğlu yaşadığı dünyada ekolojik dengeyi de korumak ve kollamak zorunda. Kültürlere saygı göstermek durumunda. Makine topluma doğru ilerleyen insanlık, değişimin gerekliliğine müdahale etmeyebilir edemez belkide ancak insan olmanın kendi değerlerini de bilinçsizce harcayıp, tarihin karanlık sayfalarına gömmemelidir.

Mehmet ZENGİN
Aralık 2018, İstanbul
Yüksek Lisans Ders Ödevi

  

KAYNAKLAR

BALDİNİ Massimo (2000). İletişim Tarihi, Çeviren: Gül Batuş, 1.Baskı, Avcıol Basım Yayın, İstanbul, 100.

COMTE Auguste (2003). Pozitif Felsefe’ye Giriş, Çeviren: Süleyman Sarı, 1.Baskı, Yeryüzü Yayınevi, Ankara, 8.

DESCARTES Rene (2016). Aklın Yönetimi İçin Kurallar, Çeviren: Engin Sunar, 3. Baskı, Say Yayınları, İstanbul, 38.

EMRE M.Efdal (2015). Yunus Emre Divanı ve Şerhi, Eser Kitap, 2. Baskı, İstanbul, 429.

HARARİ Yuval Noah (2018). 21 Yüzyıl İçin 21 Ders, Türkçesi Selin Siral, 1.Baskı, Kolektif Kitap, İstanbul.